कॅन्सरतज्ज्ञ डॉ. विजयालक्ष्मी देशमाने जेवारगी तालुक्यातील कोबल या गावात जन्मल्या (कलबुर्गी जिल्हा – कर्नाटक). आपल्या पालकांची गरिबी आणि निरक्षरता एक आव्हान म्हणून स्वीकारत त्या आपल्या कारकिर्दीच्या शिखरावर पोहोचल्या आणि त्यांना यावर्षी पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
आपण अनेक वेळा डॉक्टरांच्या वाढत्या फीबाबत तक्रारी ऐकतो. आपल्यापैकी बहुतेक लोक वैद्यकीय क्षेत्रावर प्रश्न उपस्थित करतात. ते ‘धंदा’ बनले आहे, रुग्णांचे आरोग्य हा प्राथमिक मुद्दा राहिलेला नाही आणि नफेखोरी हाच केंद्रबिंदू बनला आहे. पण नेहमी काही अपवाद असतात. ही एक स्त्री आहे जिने झोपडपट्टीत राहण्यापासून ते भाजी विकणे, शस्त्रक्रिया करणे आणि कर्करोगतज्ज्ञ होण्यापर्यंतचा प्रवास केला. तिने विवाह न करता बंगलोरच्या प्रतिष्ठित किडवाई रुग्णालयात कर्करोग विभागाच्या प्रमुख आणि संचालक म्हणून काम केले. भारतातील एक प्रतिष्ठित कर्करोग तज्ञ, कर्नाटका कॅन्सर सोसायटीच्या उपाध्यक्ष आणि अनेक पुरस्कार प्राप्त डॉ. विजयलक्ष्मी देशमाने यांची ही कहाणी.
डॉ. विजयलक्ष्मी देशमाने यांचा जन्म १९५५ मध्ये झाला आणि त्या गुलबर्गा शहरातील नातिकेरी झोपडपट्टीत वाढल्या. त्यांनी १९८० मध्ये कर्नाटका मेडिकल कॉलेज, हुबळी येथून MBBS पूर्ण केलं आणि १९८३ मध्ये बेल्लारीमध्ये MS केलं. त्यांच्या आई रत्नम्मा भाजीपाला विक्रेत्या होत्या आणि त्यांचे वडील बाबुराव देशमाने भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीने प्रभावित होऊन MSK मिलमध्ये काम करत होते.
डॉ. विजयलक्ष्मी यांना सहा बहिणी आणि एक भाऊ आहेत. ते अत्यंत दारिद्र्यात वाढले, म्हणूनच लहानपणी त्या आईला भाजी विकण्यात मदत करत होत्या. आज, त्यांचा भाऊ अजॉय घोश वकील आहे आणि त्यांच्या बहिणी समता, जागृती, नागरथना, आणि जयश्री सर्व पीएचडीधारक आहेत! सर्वांनीच त्यांच्या आवडीच्या क्षेत्रात उत्कृष्टता साधली आहे. डॉ. विजयलक्ष्मी देशमाने यांना भारतातील प्रमुख कर्करोगतज्ज्ञ मानलं जातं, त्यांच्या नावावर अनेक यशस्वी शस्त्रक्रिया आणि अनेक जागृती शिबिरे आहेत.
डॉ. विजयलक्ष्मी यांनी किडवाई इन्स्टिट्यूट ऑफ कॅंसरबंगलोरमध्ये काम केलं, तेथे पदोन्नती मिळवली आणि कर्करोग विभागाच्या प्रमुखपदी निवृत्त झाल्या. त्यांनी टाटा मेमोरियल हॉस्पिटलमध्ये देखील काम केले. १९९३ मध्ये त्यांना FAIS (फेलोशिप ऑफ असोसिएशन ऑफ इंडियन सर्जन्स) फेलोशिप प्राप्त झाली. त्यांना राष्ट्रीय रत्‍न, शिरोमणी राष्ट्रीय पुरस्कार, इंटरनॅशनल स्टडी सर्कलद्वारे सुवर्ण पदक, अमेरिकन बायोग्राफिकल इन्स्टिट्यूटकडून ‘वुमन ऑफ द इयर’ पुरस्कार, कर्करोगाच्या क्षेत्रात उत्कृष्ट सेवेसाठी रोटरी ग्रुपकडून कलश पुरस्कार, आणि राज्योत्सव पुरस्कार अशा अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे.
डॉ. विजयलक्ष्मी देशमानेंनी एका कन्नड मासिकाला दिलेल्या इंटरव्यूचे हे मराठी भाषांतर.
“मी एका मागासलेल्या जातीतील आहे, मी चप्पल शिवायची, नवीन चपला नाही, तर जुन्या चपला. माझे वडील बाबुराव हे स्वातंत्र्य चळवळीने प्रेरित होते आणि सर्वांचे सक्षमीकरण करणे हा त्यांचा ध्यास होता. जरी ते औपचारिकपणे शिकलेले नव्हते, तरी त्यांनी जातीचे व्यावसायिक बांध तोडून स्वतःच लिहायला शिकले – कन्नड, मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी. मी १९५५ मध्ये जन्मले, त्यानंतर एक भाऊ आणि ६ बहिणी होत्या. आम्ही दहा जण एका झोपडपट्टीत माझ्या वडिलांच्या बहिणीकडे राहत होतो.
एक वेळ जेवण मिळवणं हेच एक मोठं आव्हान होते आणि मूलभूत गोष्टी मिळवणं तर फक्त स्वप्न. माझ्या पालकांनी विविध कष्टाच्या कामांचा पाठपुरावा केला – हमाली, लाकूड कापणे, आणणे आणि विकणे. नंतर वडिलांनी मिलमध्ये काम सुरू केलं आणि लोकांशी चांगले जुळवून घेण्याच्या त्यांच्या कुवतीमुळे ते चांगल्या पदावर पोहोचले. त्यांना सगळ्यांनी “देशमान्य” म्हणून हसून म्हटलं आणि त्यांचं जात नाव बदलून ते घेतलं. माझं नाव विजयलक्ष्मी पंडित यांच्यावर ठेवण्यात आलं, ज्या पं. नेहरूंच्या बहिण होत्या आणि यू.एन. महासभेच्या पहिल्या महिला अध्यक्ष होत्या आणि त्यानंतर “देशमाने” हे आडनाव – देशमान्यांची मुलगी!
माझ्या वडिलांचा एक स्वप्न होतं की मला आरोग्य क्षेत्रात पाठवायचं आणि गरीबांना सेवा देणं. झोपडपट्टीत असतानाही असे स्वप्न पाहणं खरंच आश्चर्यकारक होतं आणि झोपडपट्टीतील मुलीला शाळेत पाठवणं हे माझ्या वडिलांच्या दूरदृष्टीचे प्रतीक होतं. त्याच वेळी, माझ्या आईने एक छोटी भाजीपाला दुकान सुरू केले, म्हणजे ती भाजीपाल्याची ठोक खरेदी करायची आणि रोजचा संसार चालवण्यासाठी किरकोळ नफा कमवायची. माझा भाऊ आणि मी ते भाजीपालं डोक्यावर घेऊन आईला मदत करायचो. मी माझ्या अभ्यासात चांगली होते. परंतु जेव्हा मी १२वी उत्तीर्ण झाले, तेव्हा मला माझ्या शिक्षणाचा शेवट दिसत होता, कारण मी ठरवलं होतं की माझे पालक माझ्या शिक्षणासाठी पैसे पुरवू शकणार नाहीत. माझ्या इतर भावंडांच्या शिक्षणाचीही काळजी घ्यावी लागली.
मला त्या अमावस्येची रात्र आठवते, जेव्हा माझ्या आईने तिचा एकच दागिना, तिचे मंगळसूत्र, माझ्या वडिलांना दिलं, ज्यामुळे त्यांना माझ्या एम.बी.बी.एस. प्रवेशासाठी कर्ज घेता आलं. आज मी ज्या ठिकाणी आहे, ते माझ्या पालकांच्या आणि भावंडांच्या बलिदानामुळेच आहे. मी त्याची परतफेड कधी करू शकेन का? मला नाही वाटत!” बोलताना विजयलक्ष्मींच्या डोळ्यात अश्रू होते.
“त्यापूर्वी, मी कन्नड माध्यमातून शिक्षण घेतलं होतं आणि वैद्यकीय शिक्षण इंग्रजीत होतं. मला अगदी एप्रन शिवून घेणेदेखील शक्य नव्हते. मी एक जुना एप्रन लॅब सहाय्यकाकडून उधार घेतला. नंतर, माझ्या एका सीनियरने त्याचा स्टायपेंड मला दिला, ज्यामुळे मी स्वतःसाठी एप्रन घेतला. माझ्या करिअरमध्ये मला नेहमीच मार्गदर्शन, प्रोत्साहन आणि प्रेम मिळालं, हे माझ्या सहकारी आणि रुग्णांच्या प्रेमामुळेच आहे.”
“मी माझ्या पहिल्या वर्षात अपयशी ठरले. मला शिकवलेले समजत असले तरी मला इंग्रजीत परीक्षा देताना खूप अडचणी येत होत्या. माझ्या प्राध्यापकांचे आभार मानायला हवेत, त्यांच्यामुळे मी दुसऱ्या वर्षात इंग्रजी शिकून घेतलं आणि त्यानंतर मी थांबले नाही. मी माझ्या विद्यापीठाची पहिली रँक मिळवली. हे वृत्त बाहेर आल्यानंतर, माझ्या घरात खूप आनंद साजरा केला गेला.”
“माझं शस्त्रक्रिया शास्त्रात एमएस सुरू केलं आणि मी Kidwai Institute of Oncology मध्ये शस्त्रक्रिया कर्करोग विभागात वरिष्ठ निवासी डॉक्टर म्हणून काम सुरू केलं. मी स्तन कर्करोगाच्या उपचारात तज्ज्ञ होते. दरम्यान, माझ्या भावाने, अजय घोष (प्रसिद्ध बंगाली स्वातंत्र्य सेनानींच्या नावावरून ठेवलेले त्याचे नाव), त्याचं एलएलबी पूर्ण केलं आणि काम सुरू केलं. अखेर आम्ही आमच्या डोक्यावर छप्पर बांधण्याइतके पैसे मिळवू शकलो.”
“माझं व्यवसायाबद्दल प्रेम आहे आणि सातत्याने शिकण्यात विश्वास ठेवते. मी एक फोटोकोपी मशिन घेतली होती, जेणेकरून मला ज्ञानाचा डेटाबेस सतत अद्ययावत राखता येईल. मी नेहमीच रुग्णांसोबत संवाद साधला आणि त्यांच्याशी चांगले नाते निर्माण केले. जेव्हा मी शस्त्रक्रिया करते, तेव्हा मी सर्व भार देवावर ठेवते आणि त्याच्या मदतीसाठी प्रार्थना करते. मला वाटतं की मी फक्त ‘निमित्त’ आहे. मला माझ्या गुरूंनी घडवले, माझ्या सहकार्‍यांनी वाढवलं, रुग्णांनी प्रेम दिलं आणि ही सर्व देवाची इच्छा आहे की मी समाजाची सेवा करण्यासाठी या व्यवसायात आहे.”
“दीर्घकाळ काम करून मी २०१५मध्ये निवृत्त झाले. पण मला वाटतं की माझं काम अर्धं राहिलं आहे. मी अनेक सामाजिक मोहिमांमध्ये, जाणीव जागृती शिबिरांमध्ये, संशोधन कार्यांमध्ये आणि ग्रामीण भागातील शैक्षणिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी झाले आहे. मी यापुढेही असेच १५ दिवस या कार्यासाठी समर्पित करीन. उर्वरित १५ दिवस मी कर्नाटका कॅन्सर सोसायटीमध्ये मुक्त सेवा देत राहीन.”
आमच्या प्राचीन शास्त्रांनी डॉक्टरांना देव म्हणून वर्णित केलं आहे, “वैद्यं नारायणो हरि”. पहिल्यांदाच आम्हाला कळलं की हे विधान खरे आहे. झोपडपट्टीच्या मातीमध्ये फुललेल्या एका फुलाने आपल्या समाजाला खूप दिलं आहे आणि अजून खूप देण्यास तयार आहे. हे कथन फारच संक्षिप्त ठेवले आहे. कारण त्यात डॉ. विजयलक्ष्मी देशमाने यांच्या बहिणींच्या यशाच्या रोचक गोष्टी अद्याप सांगितलेल्याच नाहीत.
डॉ. विजयलक्ष्मी देशमाने सध्या कर्नाटका कॅन्सर सोसायटीच्या उपाध्यक्ष म्हणून काम करत आहेत आणि आता ते दर महिन्याला १५ दिवस कर्नाटका कॅन्सर सोसायटीमध्ये मोफत सल्ला देण्यासाठी उपलब्ध असतात. त्यांना आणि त्यांच्या भावंडांना उत्तम आरोग्याच्या शुभेच्छा! आशा आहे की त्यांचे जीवन आपल्यापैकी अनेकांना प्रेरणा देईल.
भाषांतर:
प्रा. शिवा आयथल
shiva.aithal@rediffmail.com
०५-०२-२०२५
